Những năm qua, công tác bảo hộ luôn được thực hiện theo phương châm “Bảo hộ chủ động, kịp thời, nhanh chóng, hiệu quả”. Từ khi Quỹ Bảo hộ công dân chính thức hoạt động đến nay, dưới sự chỉ đạo sát sao của Phó Thủ tướng Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Phạm Gia Khiêm, với tinh thần BHCD là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của các CQĐD VNONN, công tác BHCD đã có những bước phát triển đột phá với nội dung, chất lượng cao.
Công tác bảo hộ công dân – một số vấn đề đặt ra
Theo số liệu thống kê của Ủy ban Nhà nước về NVNONN, hiện có khoảng 4 triệu người Việt Nam định cư ở các nước và vùng lãnh thổ. Trong xu thế mở cửa hội nhập, số lượng công dân Việt Nam ra nước ngoài ngày càng gia tăng về số lượng và thành phần như: du học, thực tập sinh, lao động, tham quan, du lịch, hội chợ, triển lãm, buôn bán, đầu tư, kết hôn với người nước ngoài, xuất cảnh định cư, hội nghị, hội thảo quốc tế, khu vực… Trong đó, tại nhiều địa bàn, số lượng người Việt tăng nhanh như ở Hàn Quốc, Đài Loan có hàng trăm nghìn phụ nữ Việt Nam kết hôn với công dân sở tại; còn tại Úc, hiện có khoảng 12 nghìn du học sinh.
Ngoài ra, theo thống kê của Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội có khoảng 5 trăm nghìn lao động Việt Nam đi làm việc theo nhiều hình thức ở hơn 40 nước và vùng lãnh thổ như Malaysia, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, Ả-rập-xê-út, UAE, Lào, Mông Cổ, Síp, Macao, Angola, Lào, Trung Quốc… Nhìn chung lao động Việt Nam được chủ sử dụng lao động đánh giá cao vì cần cù, chịu khó và học hỏi nhanh. Tuy nhiên, người lao động ta còn nhiều hạn chế và kém cạnh tranh so với lao động ở một số nước khác như Phillipine, Indonesia, Thái Lan, Ấn Độ… như thể lực yếu hơn, khả năng ngoại ngữ kém, sức chịu đựng kém khi làm việc tại môi trường khắc nghiệt, nhiều người kém ý thức tôn trọng luật pháp và phong tục tập quán nước sở tại.
Một vấn đề nổi cộm hiện nay do số lượng lao động bất hợp pháp tăng nhanh nên tình hình tội phạm và vi phạm luật pháp sở tại như cướp bóc, ăn trộm, ăn cắp, trấn lột, cờ bạc, mại dâm cũng gia tăng tại một số địa bàn đông lao động bất hợp pháp như Malaysia, Hàn Quốc, Nga, Qatar…
NVNONN gia tăng và đa dạng về thành phần đã đặt ra những vấn đề khó khăn, phức tạp cho công tác bảo hộ công dân (BHCD). Qua thực tiễn công tác, Bộ Ngoại giao nhận thấy, việc bảo hộ đối với người Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng cá nhân hoặc những người tự ý bỏ hợp đồng, ở lại nước ngoài làm việc trái phép, những người bị lừa đảo xuất khẩu lao động sống lang thang ở nước ngoài, phụ nữ bị lừa bán ra nước ngoài làm gái mại dâm, đang là vấn đề nan giải đối với công tác này. Do họ không đăng ký công dân với Cơ quan đại diện (CQĐD), không ai quản lý, nên khi có tai nạn, rủi ro… xảy ra với những đối tượng này, chưa thể khẳng định ngay họ có phải là công dân Việt Nam hay không để tiến hành bảo hộ, giúp đỡ. Để có thể giúp đỡ, bảo hộ cho họ, CQĐD cần có một thời gian nhất định để tiến hành xác minh kể từ khi nhận được thông tin. Ngoài ra, phải tìm nguồn tài chính để chi phí và mua vé máy bay đưa họ về nước vì nguồn chi của Quỹ BHCD chủ yếu là trên nguyên tắc tạm ứng hoặc có bảo lãnh, đặt cọc.
Đa dạng biện pháp bảo hộ công dân
Thể hiện sự quan tâm của Đảng và Nhà nước ta trong công tác BHCD và pháp nhân VNONN, Nhà nước ta đã ký kết hoặc tham gia nhiều điều ước quốc tế, thể chế hóa nhiều văn bản pháp luật.
Đến nay, Chính phủ đã mở 67 Đại sứ quán, 23 Tổng Lãnh sự quán và 7 Cơ quan Lãnh sự danh dự ở khắp các châu lục. Chính phủ đã cho phép tiếp tục mở thêm một số CQĐD trong vòng ba năm tới, đưa con số CQĐD VNONN lên gần 100 cơ quan. Với bộ máy này, công tác bảo hộ, giúp đỡ công dân ở nước ngoài đã và chắc chắn sẽ đạt được nhiều kết quả tích cực. Tại các Đại sứ quán ở địa bàn có đông lao động Việt Nam như: Malaysia, Hàn Quốc, Nhật Bản, Đài Loan, Qatar, UAE, Séc…, đều đã thành lập Ban Quản lý lao động.
Ở nước ngoài: Cử viên chức Lãnh sự tiến hành thăm lãnh sự đối với công dân bị giam giữ, bị tù; gặp gỡ, đấu tranh trực tiếp, can thiệp, bày tỏ quan điểm pháp lý với cơ quan chức năng sở tại; gửi thư, công hàm trực tiếp cho cơ quan chức năng hoặc Bộ Ngoại giao sở tại; gửi thư cá nhân hoặc Đại sứ, Tổng Lãnh sự trực tiếp gặp gỡ, tiếp xúc với đại diện cơ quan hữu quan sở tại hoặc gửi công hàm Đại sứ quán, Tổng Lãnh sự quán để bảo vệ quyền lợi chính đáng của công dân và pháp nhân Việt Nam.
Ở trong nước: Lãnh đạo Bộ Ngoại giao triệu đại sứ, trao công hàm; trả lời phỏng vấn báo chí của Người phát ngôn Bộ Ngoại giao hoặc Tuyên bố của Người phát ngôn Bộ Ngoại giao về vấn đề bảo về quyền lợi của công dân; Cục Lãnh sự (Bộ ngoại giao) gửi công hàm cho Đại sứ quán nước ngoài tại Hà Nội hoặc Cục trưởng Cục Lãnh sự mời Đại sứ nước liên quan trao công hàm; Bộ Ngoại giao ta gửi công hàm cho Bộ Ngoại giao nước ngoài liên quan; cử Đoàn công tác liên ngành trong nước ra nước ngoài thực hiện bảo hộ.
Ngoài ra, một số bộ, ngành hoặc hội nghề nghiệp, đoàn thể quần chúng hoặc một số chính khách của ta phát biểu hoặc ra tuyên bố công khai phản đối, lên án việc xâm phạm lợi ích hoặc đối xử thô bạo với công dân, pháp nhân của ta.
Công tác bảo hộ công dân và những vụ việc tiêu biểu
Bộ Ngoại giao đã phối hợp với Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội rà soát ký kết Hiệp định lao động với các nước: Lào năm 1995, Ô-man năm 2007, Qatar năm 2008, LB Nga năm 2008, Kazakstan 2008, UAE 2009, Canada 2010… Đây là những hành lang pháp lý quan trọng, là cơ sở để bảo hộ quyền và lợi ích chính đáng của người lao động VNONN.
Về hợp tác quốc tế, để bảo vệ người lao động VNONN, Bộ Ngoại giao đã kiến nghị Thủ tướng Chính phủ cho phép Việt Nam trở thành thành viên chính thức của Tổ chức di cư quốc tế (IOM) tháng 11/2007, tham gia tích cực các hoạt động tổ chức lao động quốc tế (ILO) cũng như tham gia các diễn đàn trong nước và quốc tế trong lĩnh vực này.
Ở một số nước, do thay đổi thể chế chính trị, thay đổi luật pháp, địa vị pháp lý về cư trú của công dân Việt Nam thường bấp bênh, không rõ ràng, không hợp pháp, Bộ Ngoại giao và các CQĐD ta ở nước ngoài đã phải đấu tranh bảo vệ quyền cư trú của công dân thông qua trao đổi, đàm phán với phía nước ngoài liên quan nhằm hợp thực hóa việc cư trú cho công dân. Hiện đây vẫn là một trong những chủ đề ưu tiên trong các cuộc họp tư vấn lãnh sự thường niên của ta với các nước.
Phó Thủ tướng, Bộ trưởng ngoại giao Phạm Gia Khiêm đã khai trương Cổng thông tin điện tử về công tác lãnh sự của Bộ Ngoại giao (địa chỉ http://www.lanhsuvietnam.gov.vn) nhằm đáp ứng các yêu cầu cập nhật và chia sẻ thông tin giữa các cơ quan và các cá nhân nêu trên nhằm giúp các cơ quan chức năng có biện pháp bảo hộ công dân ta một cách chủ động, nhanh chóng, kịp thời, hiệu quả.
Bộ Ngoại giao đã kiến nghị Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 135/QĐ-TTg về Miễn thị thực cho người Việt Nam mang hộ chiếu nước ngoài và thành viên gia đình họ nhằm tạo thuận lợi nhất cho công dân trở về thăm quê hương, đất nước…
Các CQĐD ta ở nước ngoài đã cấp hàng chục nghìn hộ chiếu cho người Việt Nam định cư ở nước ngoài nhằm đáp ứng nguyện vọng giữ quốc tịch Việt Nam và thuận lợi khi về nước thăm thân, mua nhà tại Việt Nam; cấp hàng nghìn hộ chiếu cho người bị mất hộ chiếu nhằm tạo địa vị pháp lý để họ đủ điều kiện xin cư trú hoặc gia hạn cư trú ở nước ngoài; cấp Thông hành cho lao động bị về nước trước hạn hoặc người bị trục xuất về nước. Tiêu biểu là việc cấp mới hộ chiếu cho những kiều bào Việt sinh sống lâu đời tại Lào, Thái Lan không có bất kỳ giấy tờ tuỳ thân, cũng như không có người thân thích tại Việt Nam, gặp khó khăn trong công tác xác minh nhân thân. Bộ Ngoại giao đã chủ động phối hợp với Bộ Công an, Bộ Tư pháp tổ chức Đoàn công tác liên ngành sang tận nơi, trực tiếp gặp gỡ, trao đổi để tìm biện pháp tháo gỡ vướng mắc. Sau chuyến công tác, hàng trăm người ở hai nước này đã được cấp hộ chiếu, đáp ứng nguyện vọng chính đáng của bà con được về thăm quê hương, đất nước, họ hàng và đưa con cái, gia đình về Việt Nam học tập, chữa bệnh.
CQĐD ta ở nước ngoài đã thực hiện nhiều vụ việc bảo hộ quyền lợi của người lao động ghi trong hợp đồng như thiếu tiền lương, mất việc, tai nạn bị thương, bị chết trong khi lao động… và các quyền lợi khác liên quan. Điển hình là việc Đại sứ quán Việt Nam tại Qatar đã đấu tranh bảo vệ quyền lợi của lao động Nguyễn Văn Bảy, bị tai nạn lao động dẫn đến tử vong ngày 14/10/2008 tại Qatar, phía chủ đã phải chấp nhận bồi thường cho gia đình anh Bảy với số tiền hơn 54.000 USD.
Bộ Ngoại giao đã chủ động chủ trì, phối hợp với Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội, Bộ Công an, các công ty phái cử nhanh chóng kịp thời tổ chức Đoàn công tác liên ngành ra nước ngoài xử lý các vấn đề xung đột giữa người lao động Việt Nam với chủ sử dụng lao động, với nước sở tại hoặc trong nội bộ lao động Việt Nam, không để ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động, cũng như hình ảnh của người Việt Nam ở nước ngoài.
Một số công dân chết ở nước ngoài, gia đình không có điều kiện sang đưa di cốt về nước, đã được CQĐD giúp đỡ chuyển lọ tro về nước. Trước vụ việc cô dâu người Việt Thạch Thị Hồng Ngọc bị người chồng Hàn Quốc tâm thần sát hại, Đại sứ quán Việt Nam tại Hàn Quốc đã phối hợp với cơ quan chức năng Hàn Quốc tìm hiểu, yêu cầu nhanh chóng điều tra kết luận và xử lý nghiêm minh vụ việc. Bộ trưởng Ngoại giao Hàn Quốc đã mời Đại sứ Việt Nam đến để gửi lời chia buồn, và trao 10 triệu won (tương đương 8.300 USD) cho gia đình người đã mất. Đại sứ quán ta tại Hàn Quốc cũng đã cấp giấy tờ và giúp đỡ gia đình đưa hài cốt chị Ngọc về an táng tại quê nhà.
Hàng nghìn lượt ngư dân của các tỉnh phía Nam đi đánh bắt cá xa bờ, vi phạm lãnh hải một số nước láng giềng bị họ bắt, tịch thu tàu, phạt tiền, phạt tù, trục xuất, hàng trăm lượt công dân xuất cảnh trái phép hoặc ra nước ngoài rồi ở lại cư trú bất hợp pháp bị phía nước ngoài bắt giữ, CQĐD đã cử người đến thăm, tạm ứng tiền giúp thu xếp chỗ ăn, ở gần CQĐD trong khi chờ làm thủ tục, giúp mua vé máy bay đưa công dân về nước.
Hàng chục lao động thuyền viên đi làm việc theo hợp đồng trên tàu đánh cá của Hàn Quốc, Đài Loan gặp hỏa hoạn, cháy tàu hoặc khi tàu cập cảng một số nước, đã tự ý bỏ hợp đồng, trốn lên bờ ở lại nước ngoài trái phép như ở Panama, Pê-ru, Mexico, Côte-d’Ivoire, Tây Ban Nha… bị bắt, bị trục xuất, đã được CQĐD tiến hành xác minh, cấp giấy tờ, chi tạm ứng từ Quỹ BHCD giúp đỡ về nước. Trong vụ 10 thuyền viên VN làm việc trên tàu đánh cá Đài Loan bị cảnh sát Nam Phi bắt và xét xử ở Cape Town ngày 05/5/2009, Cục Lãnh sự đã gặp gỡ và trao công hàm cho ĐSQ Nam Phi tại Hà Nội, đồng thời hướng dẫn ĐSQ ta tại Nam Phi tìm hiểu rõ sự việc, phối hợp đưa ra những phương án bảo hộ phù hợp, hiệu quả nhất. Kết quả 10 thuyền viên ta về nước an toàn ngày 22/6/2009. Với các thuyền viên bị bắt giữ ở Costa Rica, Đại sứ quán Việt Nam tại Panama đã cử cán bộ sang Costa Rica giúp đỡ họ về pháp lý, cấp giấy tờ cần thiết, làm thủ tục xuất cảnh, đi cùng và đưa các lao động về nước an toàn tối 05/6/2010.
Ngày 12/7/2010, nhận được thông tin về việc tàu Dung Quất 2 bị bắt giữ tại Davao (Philippines) do hàng hóa chở trên tàu có dấu hiệu bị nhiễm nước, Cục Lãnh sự đã có công hàm gửi Đại sứ quán Philippines tại Hà Nội đồng thời chỉ đạo ĐSQ Việt Nam tại Philippines có công hàm gửi Tòa án Davao đề nghị bạn nhanh chóng giải quyết vụ việc theo đúng luật pháp Philippines và thông lệ quốc tế. Tàu Dung Quất 2 đã được thả về Việt Nam ngày 03/8/2010.
Trong vụ khủng hoảng ở Thái Lan, khi phe biểu tình áo đỏ chiếm lĩnh sân bay quốc tế năm 2009 làm đình trệ tất cả các chuyến bay, gần 1000 khách Việt Nam không thể về nước theo dự kiến. Bộ Ngoại giao đã chỉ đạo ĐSQ Việt Nam tại Bangkok thuê một số chuyến xe bus lớn loại 46 chỗ, ưu tiên đưa những hành khách là người già, phụ nữ, trẻ em, những người ốm đau và đi công tác về nước qua ngả Campuchia và Lào.
Mới đây, trong cơn bão số 1 (bão Conson) tháng 7/2010, 23 ngư dân Quảng Ngãi, Khánh Hòa và Ninh Thuận gặp nạn, được phía Trung Quốc cứu giúp và 10 ngư dân trên tàu QNg.96354 TS bị chìm, được tàu Jade Trader (quốc tịch Angua & Barbuda) cứu vớt, đã được Bộ Ngoại giao cùng với các cơ quan hữu quan của Việt Nam và các CQĐD ta tại Trung Quốc phối hợp giải quyết tốt công tác cứu hộ, cứu nạn đối với ngư dân ta tránh, trú bão ở Hoàng Sa, nhanh chóng làm thủ tục đưa họ về nước an toàn.
Hàng chục lượt phụ nữ bị lừa bán ra nước ngoài nhiều nhất là Trung Quốc, Thái Lan, Malaysia, Campuchia cũng đã nhận được sự hỗ trợ của Quỹ BHCD và sự giúp đỡ của CQĐD tại địa bàn để về nước an toàn.
Bộ Ngoại giao đã tiến hành đàm phán và nêu yêu cầu với Chính phủ hai nước Lào và Cam-pu-chia phối hợp giúp đỡ Bộ Quốc phòng ta tìm kiếm, cất bốc và hồi hương hàng nghìn hài cốt quân tình nguyện Việt Nam hy sinh trong các thời kỳ chiến tranh tại hai nước này.
Một số cán bộ, chiến sĩ trước đây được Nhà nước ta cử đi học tập ở Trung Quốc, Liên Xô (cũ) bị chết và được án táng tại các nước này. Gần đây, Cục Lãnh sự đã phối hợp với các CQĐD tại địa bàn giúp đỡ người thân, gia đình họ làm thủ tục để cất bốc hài cốt đưa về Việt Nam.
Bảo hộ công dân – nhiệm vụ trọng tâm của CQĐD VNONN
Những năm qua, công tác bảo hộ luôn được thực hiện theo phương châm “Bảo hộ chủ động, kịp thời, nhanh chóng, hiệu quả”. Từ khi Quỹ Bảo hộ công dân chính thức hoạt động đến nay, dưới sự chỉ đạo sát sao của Phó Thủ tướng Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Phạm Gia Khiêm, với tinh thần BHCD là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của các CQĐD VNONN, công tác BHCD đã có những bước phát triển đột phá với nội dung, chất lượng cao.
Mọi công dân VNONN, không phân biệt cán bộ Nhà nước hay nhân dân, khi ở nước ngoài nếu gặp hoạn nạn, rủi ro cần được giúp đỡ, nếu trực tiếp đến CQĐD, đều được CQĐD hướng dẫn, giúp đỡ theo Quy chế quản lý tài chính của Quỹ BHCD. Người ở trong nước, nếu nhận được tin tức có thân nhân ở nước ngoài gặp hoạn nạn, rủi ro cần được giúp đỡ và bản thân người bị nạn không tự đi lại được, nếu có thông báo cho Cục Lãnh sự và có yêu cầu được giúp đỡ, Cục Lãnh sự đều chỉ đạo cho CQĐD cử người đến tận nơi tìm hiểu vụ việc và cung cấp những giúp đỡ cần thiết nhằm giúp người bị nạn nhanh chóng vượt qua khó khăn và hồi hương một cách nhanh nhất.
Trong rất nhiều trường hợp, ngay khi nhận được thông tin trên các phương tiện thông tin đại chúng trong và ngoài nước, liên quan đến công dân VNONN bị bắt giữ, bị ngược đãi…, Bộ Ngoại giao đã chủ động chỉ đạo CQĐD cử cán bộ lãnh sự đi đến tận nơi xảy ra vụ việc để tìm hiểu sự thật và tiến hành công tác bảo hộ cần thiết đối với quyền lợi chính đáng của công dân. Chính vì vậy, hàng nghìn lượt người đã nhận được sự hỗ trợ, giúp đỡ của Quỹ và CQĐD để được trở về nước một cách an toàn.
Cùng với quá trình hội nhập và mở rộng hợp tác quốc tế của đất nước, công tác lãnh sự đã và đang có những bước chuyển tích cực, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho công dân và pháp nhân Việt Nam ra nước ngoài và cho công dân nước ngoài vào Việt Nam. Nghị quyết 36 của Bộ Chính trị về công tác đối với NVNONN đã khẳng định rõ: Việc bảo hộ những quyền, lợi ích hợp pháp của công dân và pháp nhân VNONN là hết sức cần thiết, thể hiện trách nhiệm của Nhà nước đối với công dân, góp phần nâng cao vị thế chính trị, uy tín của Nhà nước ta đối với thế giới cũng như trong con mắt NVNONN, góp phần khuyến khích, động viên ngày càng nhiều hơn sự đóng góp của bà con vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Vũ Lê Hà
Trưởng phòng Lãnh sự ngoài nước
Cục Lãnh sự – Bộ Ngoại giao